अर्जुन प्रधान
भुटानी शरणार्थीहरूको कथाव्यथा समेटेर हालै प्रकाशित बलराम पौडेलको पुस्तक ‘पर्दापछाडिको भुटान’(Bhutan – Behind the Curtain) मा ऐतिहासिक तथ्यहरू विकृत र गलत रूपमा प्रस्तुत गरिएको भन्दै गौरी शंकर निरौलाले एक खुला पत्रमार्फत गम्भीर आपत्ति जनाएका छन्।
निरौलाले पौडेललाई सम्बोधन गर्दै लेखेको पत्रमा विशेष गरी सन् १९९१ मा भारतको गरगण्डाबाट नेपाल झापास्थित माइधार कोटिहोमको गौशालामा ९१ जना भुटानीहरूलाई ल्याइएको घटनाक्रमबारे प्रश्न उठाएका छन्।
उनको भनाइमा, पुस्तकको नेपाली संस्करणको पृष्ठ २३८ देखि २४८ मा उल्लेख गरिएका विवरणहरू “अत्यधिक त्रुटिपूर्ण, तथ्यविहीन, सत्यविपरीत र कपोलकल्पित” छन्। निरौलाले त्यस समयमा घटेका घटनाहरू आफूले प्रत्यक्ष भोगेको अनुभवका आधारमा विस्तृत प्रमाणसहित प्रस्तुत गर्दै, वास्तविकतामाथि प्रहार हुने ढंगले पुस्तक लेखिएको भन्दै चिन्ता व्यक्त गरेका छन्।
गरगण्डादेखि माइधारसम्मको यात्रा
• जिम्मेवारीको सुरुआत: सन् १९९१ फेब्रुअरी १५ मा, पीपल्स फोरम फर ह्युमन राइट्स अफ भुटान (PFHRB) का महासचिव किशोर राईको आग्रहमा निरौला गरगण्डा पुगे। भुटानबाट लखेटिएका महिला, बालबालिका र वृद्धहरू अलपत्र परेको समाचारपछि उनलाई नेपाल ल्याउनुपर्ने जिम्मेवारी दिइएको थियो।
• बस रिजर्भ र प्रस्थान: १६ फेब्रुअरीमा गरगण्डा पुगेका निरौलाले १७ फेब्रुअरी १९९१ का दिन ९१ जना शरणार्थीलाई सिलगुडीसम्म ल्याउन बस रिजर्भ गरे।
• नेपाल प्रवेशको संघर्ष: सोही दिन बिहान ८ बजे गरगण्डाबाट प्रस्थान गरेको टोली दिउँसो करिब ३:३० बजे मेची पुल पार गरी नेपाल छिर्दा प्रहरीले रोकेर उनीहरूको नामसूची र प्रमाण माग्यो। सीडीओको आदेशअनुसार उनीहरूलाई दिनभर बगरमै रोकियो। बच्चाहरू भोकले रुन थालेपछि निरौलाले गोजीमा भएको ३० रुपैयाँ खर्चेर चिउरा किनेर खुवाएको मार्मिक प्रसंग पनि पत्रमा उल्लेख छ।
• अस्थायी आश्रय: राति ढिला स्थानीय व्यापारी श्रीप्रसाद मैनालीको सहयोगमा धमाशालामा ताला खोलेर उनीहरूलाई बस्न दिइयो। त्यस रात सबै परिवारले पेटभरि खाना खान पाए।
• सीडीओसँगको विवाद: भोलिपल्ट झापाका तत्कालीन सीडीओ श्रीकान्त रेग्मीले उनीहरूलाई “जुन बाटोबाट आएका थियौ, त्यही बाटो फर्क” भन्दै धम्क्याएका थिए। तर भीम खपाङ्गी, कारबारी बाजे लगायत शरणार्थीले दृढतापूर्वक प्रतिवाद गरेपछि स्थानीयवासीले सहयोग जुटाइ आठ दिनसम्म धमाशालामा बस्न व्यवस्था गरिदिए।
• माइधार शिविरको स्थापना: त्यसपछि दुईवटा बसमार्फत सबैलाई माइधारस्थित गौशालामा पुर्याइयो। स्थानीय कमल मैनाली, मैना तिवारी र केदार नगरीलगायतले दैनिक सहयोग गरे। महिलाहरू र बालबालिकाको हेरचाह इन्द्रवती राई र चन्द्रमाया कार्कीले गरे भने खाद्यान्न व्यवस्थापनको जिम्मा कृष्णवीर खतिवडाले लिए।
• स्वास्थ्य र सहयोग: सुरुवाती दिनमा बिरामीहरूलाई सुरुङ्गा पुर्याइ उपचार गरिन्थ्यो। पछि डाक्टर भम्पा राई, स्वास्थ्यकर्मी टहलमान राना र जगत थापा सहित विभिन्न स्वास्थ्यकर्मीहरू शिविरमा खटाइए। नेपाल रेडक्रस, मह जोडी, ऋषिकेश शाहलगायतले पनि सहयोग गरे।
• जनसंख्या वृद्धि र नेतृत्व हस्तान्तरण: भारततर्फका शिविरहरूमा प्रहरी छापा बढेपछि माइधारमा शरणार्थी संख्या अचानक बढ्यो। जुलाई १९९१ देखि UNHCR मार्फत खाद्यान्न वितरण सुरु भयो। लगातारको व्यस्तता र स्वास्थ्य समस्याका कारण निरौलाले १९९१ डिसेम्बरमा पी.एस. गुरुङलाई नेतृत्व हस्तान्तरण गरे।
निरौलाले यी घटनाक्रम आफू, रुपनारायण दाहाल, भीम खपाङ्गी, राम कार्की, लक्ष्मी दाहाल र अन्य साक्षीहरूले प्रत्यक्ष भोगेको बताएका छन्। तर पौडेलको पुस्तकमा यी वास्तविकताहरूलाई बेवास्ता गरी कपोलकल्पित विवरण प्रस्तुत गरिएको भन्दै उनले खेद व्यक्त गरेका छन्।
उनले भुटानी डायस्पोराको इतिहास लेख्दा ईमान्दारी, सत्यनिष्ठा, नैतिकता र जिम्मेवारी पालन गर्नुपर्नेमा जोड दिएका छन्। साथै पौडेललाई आफ्नो पत्रको औपचारिक उत्तर दिन, पुस्तकका असत्य विवरण सच्याउन र सम्पादक तथा अनुवादकलाई यसबारे सचेत बनाउन आग्रह गरेका छन्।
निरौलाले बलराम पौडेल समयमै यसबारे गम्भीर पहल गर्ने विश्वास व्यक्त गर्दै आफ्नो खुला पत्र समाप्त गरेका छन्। आजका दिनमा हाम्रो समाजले भोगेका पीडा, संघर्ष र सम्झनाहरू केवल किताबमा कैद हुने कुरा मात्र होइनन्, यी अनुभवहरू नयाँ पुस्ताका लागि मार्गदर्शन पनि हुन्।
नयाँ पुस्ताले विगतलाई बुझेर मात्र भविष्यलाई सुरक्षित बनाउन सक्छ। आफ्नो भाषा, संस्कृति र पहिचान जोगाउँदै, शिक्षा र सीपको बलमा विश्वसामु आत्मविश्वासका साथ अघि बढ्नुपर्छ।
हामीले भोगेका कठिनाइहरूलाई सम्झिँदै, तपाईंहरूले एउटा समावेशी, न्यायपूर्ण र उज्ज्वल भविष्य निर्माण गर्न सधैं सचेत रहनुहोस् ,यही हाम्रो पुस्ताको आशा र आशीर्वाद हो।
टिप्पणी र प्रतिक्रियाहरू
फेसबुकमा राखिएको उक्त पोस्टमा आएका टिप्पणीहरूले अझ गहिरो अर्थ दिन्छन्। तस्बिरमा देखिएझैँ, शरणार्थी आन्दोलनका सक्रिय सहभागी र सहयोगीहरूले आफ्नो अनुभव, विचार र भावनाहरू राखेका छन्। कसैले पुराना दिन सम्झिएर भावुक प्रतिक्रिया दिएका छन् भने कसैले अझै अनुत्तरित प्रश्नहरूको जवाफ खोजेका छन्। यी सबै अभिव्यक्तिहरू मिलेर एउटा सामूहिक अभिलेख बनेको छ, जसले भविष्यका पुस्तालाई घटनाक्रम बुझ्न मद्दत गर्नेछ।
