नेपाल र नेपाली जातीको सांस्कृतिक र भाषिक सम्पदाको उज्यालो प्रतिबिम्ब हो तिहार। पाँच दिनसम्म मनाइने यो पर्वले न केवल घरघरमा दीपावली र आनन्द ल्याउँछ, बरु पुस्तापुस्तामा नेपाली भाषा, संस्कृति र पारिवारिक मूल्यको संरक्षण र संवाहकको भूमिका पनि निर्वाह गर्छ। तिहारले हाम्रो सामाजिक जीवनमा प्रेम, श्रद्धा र आत्मीयताको दीप बाल्छ।
तिहारको भाषिक र सांस्कृतिक महत्व: तिहार केवल चाड होइन, संवाद, अभिव्यक्ति र भाषाको प्रयोगको उत्सव हो। यसमा घरका सदस्यहरूबीच आत्मीय संवाद हुन्छ, आशीर्वादका शब्दहरू उच्चारित हुन्छन्, गीतहरू — जस्तै भैलो र देउसी गाइन्छ, जसले नेपाली भाषा र बोलीका स्वरूपहरू पुस्तासम्म जीवित राख्ने काम गर्छ।यसरी तिहारले भाषाको मौलिकता, लय, लोकशैली र संस्कारलाई निरन्तरता दिँदै हाम्रो सांस्कृतिक पहिचानलाई बलियो बनाउँछ।
१. काग तिहार –
सन्देशवाहकको सम्मानतिहारको पहिलो दिन काग तिहार हो। कागलाई सन्देशवाहक र समाचारका प्रतीकका रूपमा पूजा गरिन्छ। यो परम्पराले सञ्चार र सूचनाको महत्व सिकाउँछ। नेपाली लोककथामा “कागले खबर ल्यायो” भन्ने भनाइले भाषा र सन्देशको शक्ति देखाउँछ। आजको पुस्ताले काग तिहारमार्फत संचार, सूचना र ज्ञान आदान–प्रदानको मूल्य बुझ्न सक्छ।
२. कुकुर तिहार –
निष्ठा र प्रेमको प्रतीकदोस्रो दिन कुकुर तिहार हो। मानवको साँचो मित्रका रूपमा कुकुरलाई माला, टीका र मीठा परिकारले पूजा गरिन्छ। यो दिवसले विश्वास, निष्ठा र प्रेमका मूल्य सिकाउँछ। भाषिक दृष्टिले, “कुकुर तिहार” भन्नु नै एक भावनात्मक भाषा हो — जसले जीवप्रति आदर र सह-अस्तित्वको भाव प्रस्फुटित गर्छ।
३. लक्ष्मीपूजा –
समृद्धि र स्वच्छताको प्रतीकतेस्रो दिन लक्ष्मीपूजा अर्थात् दीपावलीको दिन हो। घर सफा गर्ने, बत्ती बाल्ने, धन–समृद्धिको देवी लक्ष्मीको आराधना गर्ने चलन छ। यो परम्परा श्रम र शुद्धताको भाषा हो। लोकगीत, भैलो, देउसीको शब्दहरूमा नेपाली लोकभाषाको सौन्दर्य झल्किन्छ। यसरी लक्ष्मीपूजाले भाषा र संस्कृति दुबैमा प्रकाश फैलाउँछ।
४. गोवर्धन पूजा –
प्रकृतिप्रति कृतज्ञताचौथो दिन गोवर्धन पूजा (वा गाई तिहार) हो। गाई र गोरुलाई पूजा गरी कृषिप्रधान समाजले प्रकृतिप्रति कृतज्ञता प्रकट गर्छ। यो दिनले हाम्रो संस्कृति र भाषामा “मातृभूमि”, “गोमाता”, “उपजाऊ भूमि” जस्ता शब्दहरूमा बसोबास गरेको प्रकृतिप्रेम झल्काउँछ। यसले कृषिपरक शब्दावली र परम्परालाई पुस्तासम्म बाँच्छ।
५. भाइटीका –
माया, आदर र एकताको प्रतीकअन्तिम दिन भाइटीका हो। दिदीबहिनीले भाइलाई दीर्घायु र सफलताको कामना गर्दै सात रङको टीका लगाउँछन्। यस चाडले पारिवारिक सम्बन्ध, प्रेम र सम्मानको भाषा सिकाउँछ। भाइटीकाको संवाद, आशीर्वाद र शुभकामनामा नेपाली भाषाको कोमलता झल्किन्छ।
भाषा र संस्कृति : एक अभिन्न सम्बन्ध
भाषा संस्कृति बोलीमा बाँच्ने आत्मा हो। संस्कृति बोलाइ र व्यवहारमा प्रकट हुन्छ। तिहारजस्ता पर्वले दुवैलाई जोड्ने माध्यमको काम गर्छ| गीत–संगीत, आशीर्वाद, टीका, पूजा, परिकार र कथा–कथनमार्फत भाषा बाँचिरहन्छ र संस्कृतिको रूप–रङ पनि जीवन्त रहन्छ।
तिहारले कसरी भाषा र संस्कृतिको संरक्षण गर्छ 1. लोकगीत र परम्परागत संवादले मौलिक नेपाली भाषा बचाउँछ। 2. देउसी–भैलोका गीतहरूमा स्थानीय बोली र शब्दसंग्रह पुस्ताबाट पुस्तामा सर्दै जान्छ। 3. कथन, टीका र आशीर्वादमार्फत संस्कार र आदरको भाषा जीवित रहन्छ। 4. पारिवारिक भेटघाट र सामूहिक भावनाले सांस्कृतिक एकता बलियो बनाउँछ। 5. रङ, दीप र प्रतीकहरूले नेपालीपनलाई दृश्य र भावनात्मक रूपमा अभिव्यक्त गर्छन्।
निष्कर्ष: तिहार केवल उज्यालो र मिठासको पर्व होइन — यो हाम्रो भाषा, संस्कार र आत्मीयताको जीवन्त विद्यालय हो।पुस्तादेखि पुस्तासम्म नेपालीले “भैलो” र “देउसी” गाएर, आशीर्वाद बोली र प्रेम बोलेर आफ्नो भाषा र संस्कृति जोगाइरहेका छन्।यस अर्थमा, तिहार नेपाली पहिचानको उज्यालो दीप हो जो उज्यालो मात्र होइन, भाषाको आलोक र संस्कृतिको सुगन्ध पनि फैलाइरहेको छ।
पातलो अन्तरे
अध्यक्ष , विश्व भूटानी साहित्यिक संगठन (GBLO)
gblo.org@gmail.com
